གཽ་པེཀ་ལི་་ཊེ་པེ་ (Göbekli Tepe) ཞེས་པ་ནི་ཏུར་ཀེས་ (Turkey) རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་ལྷོ་ཤར་ཨ་ན་ཏོ་ལི་ཡའི་ (Anatolia) ས་ཁུལ་དུ་ཆགས་པའི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་གནའ་རྫས་རིག་དངོས་ཡོད་པའི་ས་ཁུལ་ཞིག་ཡིན། གནའ་གྲོང་སྡེ་དེ་ནི་ཧ་ལམ་ཕྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ ༩༥༠༠ ནས་མ་མཐའ་ཡང་ཕྱི་ལོ་སྔོན་གྱི་ ༨༠༠༠ བར་ལ་ཆགས་མྱོང་བ་ཞིག་དང་།➊ སྐབས་དེ་ནི་རྫ་ཆས་སྔོན་གྱི་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་ཡིན་པ་རེད། སྐད་གྲགས་ཅན་གྱི་གནའ་བོའི་རིག་དངོས་འདིའི་ཆགས་དབྱིབས་ནི། རྡོ་ཡི་ཀ་བ་ཆེན་པོ་བསླངས་ཤིང་བཟོ་བཀོད་སྒོར་དབྱིབས་ཅན་ཞིག་དང་། རྡོ་ཡི་ཀ་བ་དེ་དག་ནི་འཛམ་གླིང་སྟེང་གི་ཆེས་རྙིང་ཤོས་ཀྱི་རྡོ་རིང་གི་གྲས་ཡིན་པར་བཤད། དེ་ཡང་རྡོ་ཡི་ཀ་བ་མང་པོ་ཞིག་ལ་མི་ཡི་ཆས་གོས་ཀྱི་རྣམ་པ་སྣ་ཚོགས་དང་། རི་དྭགས་ཀྱི་འབུར་གཟུགས་སོགས་ཀྱིས་བརྒྱན་ཡོད་པས། གནའ་རྫས་རྟོག་དཔྱོད་པ་ཚོས་སྔ་རབས་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལོ་རྒྱུས་ལས་བརྒལ་བའི་སྐུ་འདྲའི་བྱུང་རབས་སྐོར་ལ་ཤེས་རྟོགས་རྙེད་པར་དཀའ་བ་ཞིག་བྱུང་ཡོད་པར་བཤད། མཐོ་ཚད་ལ་མི་ཊར་ ༡༥ དང་རྒྱ་ཁྱོན་ལ་ཨེ་ཀར་ ༢༠ ཡོད་པའི་གནའ་བོའི་ཁང་པ་མང་པོས་ཡོངས་སུ་ཁེངས་ཡོད་པ་དང། རྡོ་ཆས་གསར་མའི་དུས་ཀྱི་ཁང་ཆུང་དང་། རྡོ་རྐོས། རྡོ་བརྐོས་ཆུ་མཛོད་བཅས་ཡོད་པ་མ་ཟད། དུས་ཕྱིས་བྱས་པའི་རྗེས་ཤུལ་ཡང་འགའ་ཞིག་ཡོད། ད་ལྟའི་ས་སྔོག་འདོན་པ་ཚོས་བཤད་ན། གནའ་ཤུལ་འདི་གྲོང་གསེབ་ཀྱི་བཟོ་བཀོད་དང་ཁྱད་ཆོས། ཆུའི་མ་ལག་རྡོ་ཆས་གསར་མའི་ཁྱིམ་སྤྱོད་ཡོ་བྱད་སོགས་ཉེ་བའི་ཆར་རྙེད་སོན་བྱུང་བའི་དངོས་རྫས་ཁག་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་གནའ་བོའི་གྲོང་གསེབ་ཅིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད།➋ ས་གཏེར་སྔོག་འདོན་བྱེད་མཁན་ཁུ་ལའོ་སི་ཤ་མེ་ཏི་ (Klaus Schmidt) ཡིས་བཤད་རྒྱུར། རྩ་ཆེའི་གནས་དེར་མཚམས་རེར་ཕྱོགས་མཐའ་གྲུ་ནས་རྔོན་པ་དང་འབྲོག་པའི་ཚོ་ཁག་འདུས་ཤིང་བྱེད་སྒོ་སྤེལ་བ་ལས། ས་གནས་དེར་གཏན་སྡོད་བྱེད་མཁན་ཉུང་ངུའམ་ཡང་ན་གཏན་སྡོན་བྱེད་མེད་སྲིད་པར་ཡང་བཤད།➌
➊ Breuers & Kinzel 2022, p. 471.
➋ Schönicke 2019, p. 214-215.
➌ Clare 2020.