ལོ་རྒྱུས་ཀྱི་ཁུངས།
ཀམྦོ་ཛ་རྣམས་ནི་ཨི་རན་གྱི་རིགས་ཤིག་སྟེ།➊ དེ་དག་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་མཚམས་སུ་གནས་པའི་ཨི་རན་ཤར་ལྷོའི་ས་ཁུལ་ཕལ་ཆེ་བར་ཁྱབ་ཡོད་པ་དང་། འདིའི་སྐོར་རྒྱ་གར་ཨཱརྱཎ་གྱི་རྩོམ་རིག་ཁྲོད་གཅིག་པུར་སྣང་ཞིང་། ཡིག་རིགས་དེ་དག་ལས་ཀམྦོ་ཛ་པ་རྣམས་རིག་བྱེད་ཕྱི་མའི་སྐབས་ཙམ་ནས་ཡོད་པ་ར་སྤྲོད་བྱ་ཐུབ་པར་བཤད་འདུག ཀམྦོ་ཛ་པ་དག་གིས་ཨ་ཝེ་སི་ཐན་གསར་མའི་ (Younger Avestan) སྐད་དང་འདྲ་བ་ཅིག་སྨྲ་ལ། སྐད་ཡིག་དེའི་ཚིག་རྣམས་ནི་རྒྱལ་པོ་ཨ་ཤོ་ཀའམ་མཽརྱའི་རྒྱལ་པོ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་སྤྱི་ལོའི་སྔོན་གྱི་ ༢༦༨ ནས་ ༢༣༢ བར་དུ་བརྐོས་པའི་ཀནྡ་ཧར་ (Kandahar) གྱི་བྲག་བརྐོས་ཡི་གེར་འཁོད་པའི་ཡིག་རིགས་ལ་བལྟས་ན། དེ་དག་ཕན་ཚུན་འདྲེས་མའི་རང་བཞིན་ཅན་ཡིན་པ་རྟོགས་ནུས་པར་བཤད།
དེ་དག་གི་ཆོས་ལུགས་ནི་རྫོ་རོ་སྟྲིན་རིང་ལུགས་པ་ (Zoroastrianism) སྟེ།➋ ཁོང་ཚོས་འབུ་སྲིན་དང་། སྦྲུལ། འབུ་དམར། སྦལ་པ་སོགས་སྲོག་ཆགས་ཆུང་ཙག་རྣམས་གསོད་དགོས་པར་འདོད་ཅིང་། ཆོས་ལུགས་གྱི་ལྟ་གྲུབ་བམ་ལག་བསྟར་བྱེད་སྟངས་འདི་ནི་ཨ་ཝེ་སི་ཐན་གྱི་ཝེན་དིདྡ་ (Avestan Vendidad) ཞེས་པའི་བསྟན་བཅོས་སུ་གསལ་བས་སོ། །
རྒྱ་གར་ཨཱརྱཎ་གྱི་ཡི་གེ་དང་རྩོམ་རིག་ཏུ་ཀམྦོ་ཛའི་སྐོར་ཐོག་མར་གསལ་བ་ནི་རིག་བྱེད་ཀྱི་དུས་རབས་སྨད་དུ་བྱུང་བ་སྟེ། རྒྱ་གར་གནའ་བོའི་སྐད་བརྡ་རིག་པའི་བསྟན་བཅོས་«ནི་རུཀྟ་»རྩོམ་པ་པོ་ཡ་ཤ་ཀས་ (Yaska ) མཛད་པའི་ངེས་བརྗོད་ཀྱི་གཞུང་དུ་“ཤ་བ་ཏི་”ཞེས་པའི་ཚིག་ཅིག་གསལ་ཞིང་ཚིག་འདི་“གཡོ་འགུལ་”གྱི་དོན་ཅན་དུ་ཀམྦོ་ཛའི་སྐད་ཡིག་ཁོ་ནར་བེད་སྤྱོད་བྱེད་པའི་ཚུལ་བཤད་འདུག་ལ། ཕྱིས་ཀྱི་དུས་རབས་གཉིས་པར་པཱ་ཊ་ཛཱ་ལི་ཡིས་མཛད་པའི་བརྡ་སྤྲོད་པའི་བསྟན་བཅོས་སོགས་ལས་ཀྱང་དེ་དང་ཕྱོགས་མཚུངས་པ་ར་སྨྲའོ།།➌ ཀོ་ཊི་ལི་ཡའི་ཨརྠ་ཤཱ་སྲ་ལྟར་ན། ཀམྦོ་ཛ་རྣམས་ཝརྟྟ་ས་ཏྲོ་པ་ཛི་ནཱ་སྟེ་ཚོང་དང་དམག་ལ་བརྟེན་པའི་ཚོ་ཁག་ཅིག་ཡིན་པར་བཤད།➍
ཡང་སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་མ་ཤར་སྔོན་གྱི་ལོ་ ༢༦༨ ནས་ ༢༣༢ བར་བཙུགས་པའི་མཽརྱའི་རྒྱལ་པོ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱི་བྲག་བརྐོས་སུ་གསལ་བའི་ཀམྦོ་ཛའི་སྐོར་གྱི་ཡིག་ཆ་དེ་ཡིན་ཞིང་དེའི་དུས་ཚོད་ངེས་ཅན་ང་ཚོས་གཏན་འབེབས་ཐུབ་ཀྱི་ཡོད། དེ་ཡང་བྲག་བརྐོས་ཡི་གེ་བཅུ་གསུམ་པར་“གྷི་རིག་དང་ཀམྦོ་ཛའི་ནང་”ཞེས་དང་། ཡི་གེ་ལྔ་པར་“གྷི་རིག་དང་། ཀམྦོ་ཛ། གནྡྷ་རི་ཡ་”ཞེས་གསལ་བར་བཀོད་ཡོད། འོན་ཀྱང་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་ཀམྦོ་ཛ་ཙམ་ལ་ཟེར་བ་ཡིན་ནམ་ཡང་ན་ཁོ་པའི་རྒྱལ་ཁམས་སུ་གཏོགས་པའི་ཨི་རན་གྱི་ཚོ་པ་ཐམས་ཅད་ལ་ཟེར་བ་ཡིན་ཐག་གཅོད་དཀའ་བར་སྣང་ཞེས་ཟེར། གང་ལྟར་ཀྱང་གོང་དུ་བཤད་པའི་ཚོ་ཁག་དེ་དག་མཽརྱའི་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་ཆ་ཤས་ཡིན་ཞིང་། དེ་དག་ལ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱི་སྲིད་དབང་གིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཐེབས་ཡོད་ལ། རིག་གཞུང་དང་། ཆོས་ལུགས་ཀྱི་སྲོལ་རྒྱུན་བཅས་ཀྱིས་ཤུགས་རྐྱེན་ཡང་ཐེབས་ཡོད་ཅིང་། མ་ཚད་ཁོ་ཚོས་ཀྱང་མྱ་ངན་མེད་ཀྱིས་གཏན་ལ་ཕབ་པའི་ཆོས་ལུགས་ཀྱི་ལྟ་བ་ཡང་རྒྱུད་འཛིན་བྱས་ཡོད་པར་མངོན།➎
རྒྱ་གར་གྱི་གནའ་སྒྲུང་གྲགས་ཅན་«མ་ཧཱ་བྷ་ར་ཏའི་»ནང་དུ་ཀམྦོ་ཛ་དང་། གྷི་རིག། གན་དྷ་ར། བག་ཏྲིན་སི། རྒྱ་གར་གྱི་སི་ཀའེ་ཐི་ཡའི་མི་བཅས་ཀྱི་སྐོར་གླེང་ཡོད་པ་དང། ལེགས་སྦྱར་གྱི་ས་ཁམས་རིག་པའི་གཞུང་དང་། སྡེ་སྣོད་ཡན་ལག་གི་མདོ་སོགས་སུ་ཀམྦོ་ཛ་ནི་སངས་རྒྱས་ཞལ་བཞུགས་སྐབས་སུ་རྒྱ་གར་གླིང་ཟུར་གྱི་རྒྱལ་ཕྲན་བཅུ་དྲུག་གི་གྲས་སུ་ཡོད་པར་འཁོད།
སཾསྐྲྀཏ་དང་། པཱ་ལིའི་སྐད་ཡིག་གི་ནང་དུ་ཀམྦོ་ཛའི་མི་རིགས་ཀྱི་ཁྱད་ཆོས་སྣ་ཚོགས་ཤིག་གསུངས་ཡོད། ཁོང་ཚོས་རྒྱུན་དུ་མགོ་སྐྲ་བཞར་གྱི་ཡོད་པ་དང་། ཁོང་ཚོར་རྒྱལ་པོ་ཡོད་ཅིང་དེའི་རྒྱལ་སའི་་མིང་ལ་“རཱ་ཛ་པུ་ར་”སྟེ་རྒྱལ་པོའི་གྲོང་བྱ་བར་བཏགས་ཡོད་པར་བཤད་ཀྱང་། ས་གནས་དེ་གང་དུ་ཡིན་པ་ངོས་འཛིན་བྱས་པ་མི་གསལ། དེ་བཞིན་ཨི་རན་གྱི་མི་ཐུན་མོང་ལ་ཡོད་པ་ལྟར། ཁོང་ཚོ་རྟ་གསོ་སྐྱོང་བྱེད་པར་མཁས་ཤིང་། ཁོང་ཚོས་གསོ་སྐྱོང་བྱས་པའི་རྟ་རྣམས་ནི་དམག་འཁྲུག་ལ་སྤྱོད་རྒྱུར་ཆེས་འཚམ་ཤོས་ཡིན་པ་དང་། ཁོང་ཚོས་རྒྱ་གར་དུ་རྟ་འབོར་ཆེན་ཁྲིད་ཏེ་འབུལ་མཚོན་དུའང་ཕུལ་མྱོང་བར་གྲགས།➏ འདི་ཡན་ཆད་ཝི་ཀེ་རིག་མཛོད་ལ་གཞི་བཅོལ་ནས་བྲིས།
སངས་རྒྱས་པའི་གསུང་རབ་ནས་གསལ་བ།
ནང་ཆོས་ནས་ཀམྦོ་ཛའམ་ཀམ་པོ་ཛ་ཞེས་པ་དེ་གང་ཞིག་ལ་ངོས་འཛིན་དགོས་སམ་ཞེས་ན།
དང་པོ་«འཇམ་དཔལ་གྱི་སྒྲ་བརྡ་སྤྲོད་པའི་འགྲེལ་པ་སྟོང་ཕྲག་བརྒྱད་པ་» (D, 238a6-7) ལས། “ཀམྦོ་ཛ་སོགས་ལས་འཇིག་གོ། །དེ་ལ་བུ་རྒྱུད་རྒྱལ་པོ་ལ་བྱས་པའི་རྐྱེན་འཇིག་པར་འགྱུར་ཏེ། ཀམྦོ་ཛ་རྣམས་ཀྱི་བུ་རྒྱུད་དམ་རྒྱལ་པོ་ནི། ཀམྦོ་ཛཿ ཀེ་ར་ལཿ ཙོ་ལཿ ཤ་ཀཿ ཡ་བ་ནཿ ཨ་ཙ་གཉིས་པ་ལས་ཨཎ་འཇིག་གོ །”ཞེས་“ཀམྦོ་ཛ་”ཡི་བརྡ་དག་ཇི་བཞིན་པ་འབྱུང་ལ། གཞན་འོག་ནས་འབྱུང་བའི་ལུང་ཕལ་མོ་ཆེ་ལས་ནི་“ཀམ་པོ་ཛ་”ཞེས་སྒྲ་འདྲ་བ་ཙམ་ལས་བརྡ་དག་ཇི་བཞིན་པ་མི་འབྱུང་། ལུང་འདིའི་དོན་ནི་ཀམྦོ་ཛའི་མི་རྒྱུད་དམ་རྒྱལ་རིགས་ཀྱི་བྱུང་བ་བཤད་ཡོད་པ་ཙམ་ལས་ཡུལ་གང་ཡིན་སོགས་བཀོད་མེད།
༡༽ ཨ་ཤོ་ཀའི་རྡོ་བརྐོས་དང་མཚུངས་པར་གསལ་བའི་གཞུང་ཀག་ལས་དང་པོ། «དཀོན་བརྩེགས་གསང་བ་བསམ་གྱིས་ཁྱབ་པ་བསྟན་པ་» (D, vol. Ka, fol. 141b5–6) ལས། “ཡུལ་ཀ་ཤ་དང་། བ་ཧུ་པ་དང་། ཐོ་གར་ཡུལ་ (Tokharistan) དང་། ཡ་བ་ན་➐དང་། ཀམ་པོ་ཛ་དང་། [...] ལྔ་ལེན་དང་།” ཞེས་དང་། གཉིས་པ་«ཐུབ་པ་ཆེན་པོ་དྲང་སྲོང་གར་གས་ལྟས་ཀྱི་རྣམ་པ་བསྟན་པ་ཞེས་བྱ་བའི་གཙུག་ལག་» (D, vol. Ngo, fol. 22a6) ལས། “ཡུལ་ཀམ་པོ་ཛ་དང༌། ཡུལ་བར་བར་དང༌། ཡུལ་སྤོས་འཛིན་དང་བཅས་པ་དག་ཏུ་ཡང་འཁྲུག་ཅིང་ཕན་ཚུན་མི་མཐུན་པ་དང༌།” ཞེས་དང་ཡང་དེ་ཉིད་ (D, vol. Ngo, fol. 43a3-5) ལས། “ཡོལ་ཏ་རུ་ན་དང་། ཡུལ་རུ་ག་ཀ་ཏི་ས་རའི་མི་རྣམས་དང་། ཡུལ་ཀམ་པོ་ཛ་ནས་སྐྱེས་པའི་མི་རྣམས་དང་། ཐོ་གར་གྱི་ཡུལ་ (Tokharistan) དང་།” ཞེས་ཀམྦོ་ཛ་དང་ལྷན་དུ་འབྱུང་བའི་ཡུལ་གྲུ་དེ་དག་ཨི་རན་དང་ཉེ་བ་རྐྱང་རྐྱང་ཡིན་པས་གོང་གསལ་ཨ་ཤོ་ཀའི་རྡོ་བརྐོས་ཡི་གེའི་ནང་དོན་དང་མཚུངས་པར་གསལ།
༢༽ རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་ཞིག་ཡིན་ལ་ཉེ་བ་དང་ཡང་ན་མ་ངེས་པའི་རིགས་གསལ་བའི་གཞུང་ཁག་གཅིག་སྟེ། དང་པོ་«མཆོད་རྟེན་བསྐོར་བའི་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་» (D, vol. Sa, fol. 200b4–5) ལས།
ཀམ་པོ་ཛ་ཡི་བུ་མོ་བརྒྱ། །ནོར་བུ་རྣ་ཆ་གདུབ་འཁོར་ཐོགས། །གསེར་གྱི་དཔུང་རྒྱན་འཆང་བ་དང་། །མགྲིན་པ་གསེར་གྱིས་ལེགས་བརྒྱན་པ། །བསྐོར་བའི་གོམ་པ་གཅིག་བོར་བའི། །བཅུ་དྲུག་ཆར་ཡང་མོ་ཕོད་དོ། །
ཞེས་ཀམ་པོ་ཛའི་བུད་མེད་ཀྱི་རྒྱན་ཆ་རྣམས་གནའ་བོའི་རྒྱ་གར་གྱི་རྣམ་པ་ཇི་བཞིན་གསལ་བས་རྒྱ་གར་གྱི་ས་གནས་ཤིག་ལ་ངོས་འཛིན་བྱེད་ཀྱིན་ཡོད་པར་མངོན་པ་དང་། ཡང་«འདུལ་བ་ཕྲན་ཚེགས་ཀྱི་གཞི་» (D, vol. Tha, fol. 296a3) ལས། “ཡུལ་འཁོར་གང་ན་བུད་མེད་བཟང་། དེ་ན་ཁ་ཅིག་གིས་སྨྲས་པ། ལྷ་ཀ་ནྱཱ་ཀུབ་ཛ་➑ན་བུད་མེད་བཟང་ལགས་སོ།
།གཞན་དག་གིས་སྨྲས་པ། ལྷ་ཀམ་པོ་ཛི་ཀ་པའི་བུད་མེད་བཟང་ལགས་སོ། །”ཞེས་ཀཱ་ནྱ་ཀུབ་ཛ་སྟེ་རྒྱ་གར་བྱང་ཕྱོགས་ཨུཏྟར་མངའ་སྡེའི་བུད་མེད་དང་ཀམ་པོ་ཛའི་བུད་མེད་དག་ལས་གང་ཞིག་མཛེས་དང་མི་མཛེས་ཀྱི་བསྡུར་བ་བྱས་པའི་གཏམ་རྒྱུད་འདིས་ཀྱང་རྒྱ་གར་གྱི་ཡུལ་ཞིག་ལ་གསུངས་ཡོད་པར་ཉེ་བ་དང་།
དེ་བཞིན་ཀམྦོ་ཛའི་ཡུལ་ལ་ཆ་ེ་ཆུང་གཉིས་ཡོད་པར་བཤད་པ་ནི་«རལ་པ་གྱེན་བརྫེས་ཀྱི་རྟོག་པ་ཟ་ [...] འཕགས་མ་སྒྲོལ་མའི་རྩ་བའི་རྟོག་པ་» (D, vol. Tsa, fols. 222a6) ལས། “ཀམ་པོ་ཛ་དང་། ཀམ་པོ་ཛ་ཆེན་པོ་དང་།” ཞེས་པས་གསལ་ལ། ཡང་ཀོ་ཤཱམྦ་ཡི་རྒྱལ་པོ་ཞིག་གི་མིང་ལའང་ཀམ་པོ་ཛ་ཞེས་འབྱུང་ཚུལ་ནི་«ནག་པོ་ཆེན་པོ་ཞེས་བྱ་བའི་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་» (vol. Ca, fol. 68a 2–3) ལས། “ཡུལ་དེ་ལ་མ་ཌ་ཞེས་སོ། །དེར་ཀམ་པོ་ཛ་ཞེས་པའི་རྒྱལ་པོ་འབྱུང་བར་འགྱུར་རོ། །དེའི་བུའི་མིང་ཀོ་ཤཱམྦ་ཞེས་པ་དང་ལྡན་པའི་རྒྱལ་པོ་འབྱུང་ཞིང་གྲོང་ཁྱེར་གྱི་མིང་ཡང་ཀོ་ཤཱམྦ་➒ཞེས་པ་འབྱུང་ངོ་། །”ཞེས་སོགས་གསལ། ཡང་ཀམྦོ་ཛ་ནས་རིགས་ལྡན་མཁའ་འགྲོ་མ་འཚོལ་བར་བཤད་ཡོད་པ་སྟེ། «དཔལ་མཁའ་འགྲོ་རྒྱ་མཚོ་རྣལ་འབྱོར་མའི་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་ཆེན་པོ་» (vol. Kha, fol. 154a3–4) ལས། “ཀམ་པོ་ཛ་མ་ཌོམ་བི་མ། །གཏུམ་མོ་དང་ནི་གདོལ་པ་མོ། །བྲམ་ཟེ་མོ་དང་དམངས་རིགས་མོ། །རྒྱལ་པོའི་བུ་མོ་འཕྲུལ་ཆེན་མོ། །”ཞེས་དང་། ཨིནྡྲ་བྷཱུ་ཏའི་«དཔལ་ཁ་སྦྱོར་ཐིག་ལེ་ཞེས་བྱ་བ་རྣལ་འབྱོར་མའི་རྒྱུད་ཀྱི་རྒྱལ་པོའི་རྒྱ་ཆེར་འགྲེལ་པ་ཡང་དག་པར་ལྟ་བའི་དྲན་པའི་སྣང་བ་» (D, vol. Ca, fol. 311a7) “དེ་བཞིན་དུ་ཕྱིའི་ཁ་སྦྱོར་བྱ་བའི་ཕྱིར། ཀམ་པོ་ཛ་ལ་སོགས་པའི་རྣལ་འབྱོར་མ་རྣམས་བཀུག་ནས་འདོད་པ་སྤྱད་པར་བྱའོ། །”ཞེས་སྔགས་ཀྱི་སྤྱོད་པར་མཁོ་བའི་བུད་ཀྱི་རིགས་ཀམྦོ་ཛ་པའི་ནང་དུ་འཚོལ་དུ་ཡོད་པར་བཤད།
ཡང་ཀམྦོ་ཛའི་བུད་མེད་རྣམས་གདོན་འདྲེ་ཡིན་པར་བཤད་པའི་གཞུང་ཁག་གཅིག་སྟེ། «འཕགས་པ་རིག་པ་མཆོག་གི་རྒྱུད་ཆེན་པོ་» (D, vol. Dza, fol. 34b2–6) ལས། “ལོག་འདྲེན་རྣམས་ཀྱི་ལོག་འདྲེན་གྱི་རིགས་ནི་བཞི་མཆིས་ཏེ། སོ་གཅིག་པའི་རིགས་དང་། ཀམ་པོ་ཛའི་རིགས་དང་། […] ཀམ་པོ་ཛའི་རིགས་ལ་ནི་དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོའི་གཡོག་འཁོར་བ་ལང་རྣ་བ་ལ་སོགས་པ་ལ་བགེགས་དྲུག་ཁྲི་མཆིས་ཏེ། དབང་ཕྱུག་ཆེན་པོའི་ཆོ་ག་རྒྱས་པ་ལ་བགེགས་བགྱིད་ཅིང་ […] རིག་པ་ཡང་འཇོམས་པར་བགྱིད་དོ། །”
རྒྱ་གར་ལས་འདས་པའི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པར་འདོད་པ།
ཡང་ཇོ་ནང་པ་ཏཱ་ར་ནཱ་ཐ་ (1575–1634) དང་། མཀས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ (1903–1951) གཉིས་ཀྱིས་ནི་ལྷོ་ཨེ་ཤི་ཡིའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀམ་བྷོ་ཌི་ཡ་ (Cambodia) ལ་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་པ་ལྟར་སྣང་སྟེ། དང་པོ་ཏཱ་ར་ནཱ་ཐས་རྒྱ་གར་བྱང་ཤར་མངའ་སྡེ་ཨ་སམ་ལ་ཡོད་པའི་ཀཱ་མ་རཱུ་པ་ལས་ཀྱང་འདས་པའི་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པར་འདོད་པས། ཕལ་ཆེར་ཀམྦོ་ཛ་ནི་ཀམ་བྷོ་ཌི་ཡའི་ཕྱོགས་དེ་བར་ངོས་འཛིན་བྱས་ཡོད་དམ་སྙམ་པ་ཞིག་སྟེ། དེ་ཉིད་མཛད་པའི་«དམ་པའི་ཆོས་རིན་པོ་ཆེ་འཕགས་པའི་ཡུལ་དུ་ཇི་ལྟར་དར་བའི་ཚུལ་གསལ་བར་སྟོན་པ་དགོས་འདོད་ཀུན་འབྱུང་» (pp. 634-636) ལས། “སོ་དགུ་པ། ཤར་ཕྱོགས་ཀ་ཀའི་ཡུལ་དུ་བསྟན་པ་དར་བའི་སྐབས་ཀྱི་གཏམ། རྒྱ་གར་ཤར་ཕྱོགས་ལ་དུམ་བུ་གསུམ་སྟེ། བྷཾ་ག་ལ་དང་། ཨོ་ཊི་བི་ཤ་ (Orissa) ཉི་འོག་ལ་གཏོགས་པས་ཉི་འོག་ཤར་ཕྱོགས་ཟེར། བྱང་ཤར་གྱི་ཡུལ་ཀཱ་མ་རཱུ (Assam) ཏི་པུ་ར། (tripura) ཧ་ས་མ་རྣམས་ལ་གི་རི་ཝརྷ་སྟེ་རིས་བསྐོར་བ་ཟེར། དེ་དག་ལས་ཤར་ཕྱོགས་སུ་ཕྱིན་པ་བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་རི་ངོས་ལ་ཉེ་བའི་ནཾ་ག་ཊའི་ཡུལ་རྣམས་དང་། རྒྱ་མཚོ་ལ་ཉེ་བའི་ཡུལ་པུ་ཁཾ་དང་། བལ་ཀུ་སོགས་ར་ཁང་གི་ཡུལ་དང་། ཧཱཾ་ས་ཝི་ཏི། མ་རྐོ་ལ་སོགས་པ་མུ་ཉུང་གི་ཡུལ་དང་། གཞན་ཙཀྨ་དང་། ཀམྦོ་ཛ་ལ་སོགས་པ་དེ་ཐམས་ཅད་ཀྱི་སྤྱི་མིང་དུ་ཀོ་ཀི་ཞེས་ཟེར་ཏེ། དེ་ལྟར་ན་ཀོ་ཀའི་ཡུལ་དེ་རྣམས་སུ་རྒྱལ་པོ་མྱ་ངན་མེད་ཀྱི་དུས་ཙམ་ནས་བཟུང་སྟེ་དགེ་འདུན་གྱི་སྡེ་བྱུང་ལ། […] སྔར་གྱི་རྒྱུན་ལས་ད་ལྟའི་བསྟན་པ་ཤིན་ཏུ་དར་བར་ཡོད་དོ། ཤར་ཕྱོགས་ཀ་ཀའི་ཡུལ་དུ་བསྟན་པ་དར་བའི་སྐབས་ཀྱི་གཏམ་སྟེ་སོ་དགུ་པའོ།། །།”ཞེས་པའི་བར་རྒྱས་པར་བཤད་ཡོད་ལ། གཉིས་པ་དགེ་ཆོས་ཀྱི་«གཏམ་རྒྱུད་གསེར་ཐང་» (p. 70.12-14) ལས། “བྷར་མ་དང་། ཤྱཱམ་དང་། ཀམྦོ་ཛ་སོགས་ནང་པའི་རྒྱལ་ཁབ་རྒྱང་རིང་པོ་ནས་ཀྱང་མི་མང་པོ་ལྟད་མོར་སླེབས།” ཞེས་གསུངས་ཚུལ་ལ་དཔགས་ན། སྐབས་དེར་ནང་པའི་རྒྱལ་ཁབ་ཞིག་ལ་མིང་ཀམྦོ་ཛ་ཞེས་པ་ནི་ཀམ་བྷོ་ཌི་ཡ་མ་གཏོགས་འགྲོ་ས་མེད་པ་ཤེས་པར་བྱའོ། །མཁས་ཁོང་གཉིས་ཀྱི་གསུངས་ཚུལ་འདི་ཡད་གཞི་མེད་རྫུན་སྒྲིག་ཅིག་གཏན་ནས་མིན་ཏེ། ཀམ་པོ་ཌི་ཡའི་རྒྱལ་ཁབ་ཀྱི་མིང་གི་བྱུང་བ་བཤད་སྐབས་ཀམྦོ་ཛ་དང་དམིགས་བསལ་འབྲེལ་བ་ཡོད་ཚུལ་གསལ་བར་བཤད་ཡོད།
མདོར་ན།
ཀམྦོ་ཛ་པ་རྣམས་ནི་གོང་གསལ་ཨི་རན་ནས་བྱུང་ཚུལ་དང་། ཡང་ལོ་རྒྱུས་གཞན་དུ་རྒྱ་གར་གོ་པ་ལ་གཉིས་པའི་སྲིད་དབང་བཟུང་སྐབས་པཱ་ལའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱིས་བཙན་འཛུལ་བྱས་རྗེས། དུས་རབས་བཅུ་པ་ནས་བཅུ་གཅིག་པའི་བར་ཀམྦོ་ཛ་པཱ་ལའི་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱིས་བྷངྒ་ལའི་ཡུལ་གྲུ་ཁག་ཅིག་ལ་དབང་སྒྱུར་བྱས། དུས་རབས་བཅུ་གཅིག་པའི་ནང་རྒྱ་གར་ལྷོ་ཕྱོགས་ཀྱི་རྒྱལ་པོ་རཱ་ཛེནྡྲ་དང་པོས་ (Rājendra-I) ཀམྦོ་ཇའི་རྒྱལ་པོ་མཐའ་མ་དྷརྨ་པཱ་ལ་ཕམ་ཉེས་སུ་བཏང་➓ཚུལ་གསལ་བས། ཀམྦོ་ཛ་ནི་ཨི་རན་ནས་བྱུང་ཞིག་རྒྱ་གར་དུ་གཞིས་ཆགས་པའི་མི་རིགས་ཤིག་གོ་ཞེས་ངོས་འཛིན་བྱས་ན་ཆོས་པར་སེམས།
་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་་
➊ Schmitt 2021; Boyce & Grenet 1991, p. 129; Scott 1990, p. 45; Kubica 2023, p. 88; Emmerick 1983, p. 951; Fussman 1987, pp. 779–785; Eggermont 1966, p. 293.
➋ Schmitt 2021; Boyce & Grenet 1991, pp. 129–130.
➍ Majumdar, Ramesh Chandra (1922). Corporate Life in Ancient India. The Oriental Book Agency, p-29.
➎ Schmitt 2021; Boyce & Grenet 1991, pp. 129–130.
➏ Boyce & Grenet 1991, pp. 129–130; Sharma 2007, p. 145–152.
➐ kanyākubja ནི་རྒྱ་གར་ཨུཏྟར་མངའ་སྡེའི་ཁོངས་ཀྱི་རྫོང་ཞིག་ཡིན།
➑ རྒྱ་གར་བཙན་འཛུལ་དུ་ཡོང་བའི་གྷི་རིག་གི་རིགས་རྒྱུད།
➒ Kaushambi) ནི་རྒྱ་གར་ཨུཏྟར་མངའ་སྡེའི་ཁོངས་ཀྱི་རྫོང་ཞིག་ཡིན།
➓ Ancient Indian History and Civilization by Sailendra Nath Sen p.281; B-The Cambridge Shorter History of India p.145; C-West Bengal District Gazetteers: Nadīa p.63.